Firaz Tarih

32. Cilt 543. NEHHAS PAŞA (النحّاس باشا)

Mustafâ b. Muhammed en-Nehhâs (1879-1965)

Mısırlı devlet adamı.

Günümüzde Garbiye vilâyetine bağlı Semennûd şehrinde doğdu. İlk ve orta öğrenimini Kahire’de tamamladı. 1900’de Hukuk Fakültesi’nden mezun oldu. 1919 yılına kadar avukat ve hâkim olarak çalıştı. 1918’de Sa‘d Zağlûl yönetimindeki Vefd Partisi’ne girdi. Mısır’ın İngiltere’den bağımsızlığını kazanması yolunda verdiği mücadeleden dolayı 1921-1923 yıllarında Sa‘d Zağlûl ile birlikte Hint Okyanusu’ndaki Seyşeller (Seychelles) adalarına sürgün edildi. Krallık dönemi anayasasının belirlendiği 1923’te Mısır’a döndü ve aynı yıl yapılan seçimlerde milletvekili olarak parlamentoya girdi. 1924’te ilk Vefd Partisi hükümetinde ulaştırma bakanı oldu. 1926 seçimlerinde yine milletvekili seçildi ve İngiltere’nin hükümette görev almasına izin vermemesi sebebiyle önce meclis başkan yardımcısı, sonra da başkanı oldu.

Sa‘d Zağlûl’ün ölümünün ardından Vefd Partisi başkanlığına seçildi (Ağustos 1927). Beş defa başbakanlık yaptı (1928, 1930, 1936-1937, 1942-1944 ve 1950-1952). Siyasî mücadelesinin en önde gelen amaçlarından biri Mısır’ın İngiltere’den tam bağımsızlığını kazanmasıydı. 1936-1937 yıllarındaki başbakanlığı döneminde bu doğrultuda önemli mesafe aldı. Londra’da imzalanan ve 1882’de başlayan İngiliz işgalini resmen sona erdiren 26 Ağustos 1936 tarihli İngiltere-Mısır Antlaşması Mısır’ın tam bağımsızlığına giden yolda dönüm noktalarından biri oldu. Yirmi yıl süreli bu antlaşmaya göre İngiltere ile Mısır karşılıklı olarak büyükelçilikler açacaklar, İngiltere Mısır’ın Milletler Topluluğu’na üyeliğini destekleyecek, üçüncü tarafa karşı ortak politika izleyecekler ve barış zamanlarında Mısır’daki İngiliz asker sayısı kara birliklerinde 10.000, hava birliklerinde 400’ü aşmayacaktı. Nitekim Mısır Mayıs 1937’de Millletler Topluluğu’na alındı. Üçüncü Nehhas hükümetinin diğer önemli bir başarısı da aynı yıl içinde imzalanan Montreux Konvansiyonu ile kapitülasyonların kaldırılmasını ve 1876’dan beri faaliyette bulunan karma mahkemelerin on iki yıl içerisinde kapatılmasının karar altına alınmasını sağlamasıdır. Ancak Nehhas Paşa içeride aynı başarıyı gösteremedi. İç siyasetteki çekişmelerin sokağa sıçraması ve

hükümet aleyhindeki gösteriler, Başbakan Nehhas ile Kral Fârûk arasındaki mesafeli ilişkinin siyasî krize dönüşmesiyle sonuçlandı. Kral Fârûk, yetkilerini sınırlandırma girişiminde bulunan Başbakan Nehhas’ı görevden aldı (30 Aralık 1937). Bu sırada Nehhas’ın liderliğine karşı çıkan Ahmed Mâhir gibi önemli politikacılar Vefd Partisi’nden ayrıldı. Vefd Partisi 1938 seçimlerinde ancak on iki milletvekili çıkarabildi.

Nehhas Paşa 1942’ye kadar muhalefette kaldı. II. Dünya Savaşı sırasında Mısır’ın giderek Almanya tarafına yönelmesinden endişelenen İngiltere, Alman kuvvetlerinin Batı Sahrâ’dan Mısır’a doğru ilerlemesini bahane edip 4 Şubat 1942’de Mısır kraliyet sarayını abluka altına aldı. Kral Fârûk’a baskı yaparak kendilerini destekleyen Nehhas Paşa başkanlığında bir Vefd Partisi hükümeti kurulmasını sağladı. İngiltere’nin müdahalesiyle başbakanlığa dönmesi yüzünden ciddi itibar kaybına uğrayan Nehhas Paşa, İngiltere yanlısı bir politika izleyince hükümete karşı eleştiriler giderek arttı ve yolsuzluk suçlamalarıyla birlikte eşinin iç siyasete müdahale girişimleri büyük tartışmalara sebep oldu. Parti genel sekreterinin istifa ederek yolsuzluk iddialarını içeren bir kitap yazması tartışmaları iyice alevlendirdi.

Dördüncü başbakanlığında Nehhas Paşa’nın en önemli diplomatik başarısı, 22 Mart 1945’te resmî kuruluşu gerçekleşecek olan Arap Birliği’nin ön anlaşması sayılan ve Arap ülkeleri devlet başkanları tarafından 7 Ekim 1944’te imzalanan İskenderiye Protokolü’ne öncülük etmesiydi. Maksadı Mısır’ın diğer Arap ülkeleriyle ilişkilerini daha da geliştirmesine, Filistin meselesinde aktif rol oynamasına ve II. Dünya Savaşı sonrasında hızlı bir gelişme gösterecek olan Arap milliyetçiliğinin Mısır’da giderek daha etkili olmasına zemin hazırlamaktı. Ancak bu başarısı başbakanlıktan alınmasını engelleyemedi. İktidara gelmesini sağlayan İngiltere büyükelçisinin Kahire’den ayrılışından kısa bir süre sonra Kral Fârûk onu azletti (Ekim 1944).

Arap Birliği ülkelerinin Filistin’i kurtarmak adına İsrail’e karşı girdikleri savaş sırasında Kral Fârûk ile Nehhas Paşa arasında ilişkiler düzeldi. Ülkedeki ekonomik durumun kötüleşmesi, işsizliğin artması gibi problemlerin yoğunlaştığı bir dönemde yapılan Ocak 1950 seçimlerinde Vefd Partisi 169 milletvekili çıkararak parlamentoda çoğunluğu elde etti. Bunun üzerine beşinci defa başbakanlığa getirilen Nehhas Paşa iç ve dış siyasette iddialı bir programla işe başladı. İçeride dar gelirlilere yönelik sosyal reformlara öncelik verilirken dış politikada İngiltere’nin Süveyş Kanalı’ndaki üslerini boşaltması ve Sudan’ın yönetimini Mısır’a devretmesi hususu öne çıkmaktaydı. İngiltere ile uzun süre devam eden müzakerelerden netice alınamayınca Nehhas Paşa, Ekim 1951’de 1936 antlaşmasını ve Sudan’la ilgili maddeleri tek taraflı olarak feshetti. 16 Ekim 1951’de Fârûk Mısır ve Sudan kralı ilân edildi. Bu tek taraflı kararı reddeden İngiltere ile yaşanan siyasî gerginlik Mısır’daki İngiliz karşıtlığını daha da arttırdı, yer yer küçük çatışmalar meydana geldi. İngiliz askerlerinin, 25 Ocak 1952’de Süveyş Kanalı Şirketi merkezinin bulunduğu İsmâiliye’de çok sayıda Mısır polisinin ölümüyle sonuçlanan bir saldırı gerçekleştirmesi ülkede büyük bir infiale ve olayların hükümetin kontrolünden çıkmasına yol açtı. Ertesi gün büyük bir kalabalığın Kahire’nin Avrupalılar’la meskûn kesimlerine saldırması ve birçok binada yangın çıkması üzerine Nehhas sıkıyönetim ilân etti. Ancak olayları önleyemediği gerekçesiyle Kral Fârûk tarafından 27 Ocak 1952’de başbakanlıktan azledildi.

Mısır iç siyasetindeki çalkantılar devam ederken 22-23 Temmuz 1952 gecesi Hür Subaylar hareketi bir askerî darbeyle yönetime el koydu. Yeni dönemde görev almak amacıyla Cemal Abdünnâsır ve Muhammed Necîb ile yaptığı müzakerelerden sonuç alamayan ve Muhammed Necîb başkanlığında kurulan hükümetin Eylül 1952’de siyasî partilerin liderlerinin değiştirilmesi emrine karşı direnen Nehhas Paşa, Vefd Partisi’nin parçalanmasını önleyemedi. 16 Ocak 1953’te bütün siyasî partiler kapatıldı ve Nehhas Paşa eşiyle birlikte tutuklandı. Yargılanmalarının ardından eşi yüklü miktarda tazminat ödemeye mahkûm oldu ve malları müsadere edildi. Nehhas Paşa 1954-1960 yılları arasında siyaset yasağı dolayısıyla Kahire’deki villasında gözetim altında tutuldu. 1960’ta yasağın kaldırılmasına rağmen aktif siyasete dönmedi. Altı suikasttan sağ kurtulan Nehhas Paşa 23 Ağustos 1965’te İskenderiye’de vefat etti.

BİBLİYOGRAFYA:

M. Hüseyin Heykel, Müźekkirât fi’s-siyâseti’l-Mıśriyye, Kahire 1951, I-III, tür.yer.; Mahmud Y. Zayid, Egypt’s Struggle for Independence, Beirut 1965, tür.yer.; Rif‘at es-Saîd, Muśŧafâ en-Neĥĥâs: es-Siyâsî ve’z-zaǾîm ve’l-münâđıl, Beyrut 1976; Abdülazîm M. Ramazan, Teŧavvürü’l-ĥareketi’l-vaŧaniyye fî Mıśr, Kahire 1983, s. 772-793; P. J. Vatikiotis, The History of Egypt, London 1985, tür.yer.; Marius Kâmil Dîb, es-Siyâsetü’l-ĥizbiyye fî Mıśr: el-Vefd ve ħuśûmüh, Beyrut-Kahire 1987, bk. İndeks; Abdurrahman er-Râfiî, Fî AǾķābi’ŝ-ŝevreti’l-Mıśriyye: Ŝevre sene 1919, Kahire 1407-1409/1987-89, I-III, tür.yer.; Latîfe M. Sâlim, Fârûķ ve suķūŧu’l-melekiyye fî Mıśr, Kahire 1989, tür.yer.; Müźekkirâtü Faħrî ǾAbdinnûr (nşr. Yûnan Lebîb Rızk), Kahire 1413/1992, bk. İndeks; A. Al-Hadidy, “Mustafa al-Nahhas and Political Leadership”, Contemporary Egypt: Through Egyptian Eyes (ed. C. Tripp), London-New York 1993, s. 72-88; A. Goldschmidt, Historical Dictionary of Egypt, Lanham 1994, s. 198-200; Lem‘î el-Mutîî, MevsûǾatü hâźe’r-recül min Mıśr, Kahire 1417/1997, s. 593-602; Müźekkirâtü Muśŧafâ en-Neĥĥâs, Kahire 2000; Hamîd Mecîd, “Muśŧafâ en-Neĥĥâs”, MevsûǾatü Beyti’l-ĥikme li-aǾlâmi’l-ǾArab, Bağdad 1420/2000, I, 563; D. Hopwood, “al-Naĥĥās, Muśŧafā”, EI² (İng.), VII, 904-905.

Şit Tufan Buzpınar